اوتانازیا و یا قتل از روی ترحم | کارشناسان رسمی دادگستری

اوتانازیا و یا قتل از روی ترحم عنوان مقاله ایست نوشته لیلا انتظاری کارشناس رسمی دادگستری که به شرح زیر آورده شده است.

تعریف و مفهوم اوتانازیا Euthanasia

واژه اوتانازیا ریشه در زبان یونانی دارد.
[EU] به معنی خوب و Thanatos به معنای مرگ است. و اوتانازیا یعنی خاتمه دادن به زندگی توسط دیگری به درخواست صریح شخصی که مرگش حتمی است.
اوتانازیا اعم است از خاتمه دادن به زندگی به نحو ارادی و غیرارادی. همانند بسیاری اصطلاحات اوتانازیا هم دارای معانی متعدد است و تمیز دادن آن‌ها از یکدیگر دارای اهمیت بسیار.

۱٫ اوتانازیا غیرفعال (Passive)

این نوع اوتانازیا تسریع مرگ بیمار از طریق تغییر دادن برخی روش‌های حمایتی و عدم دخالت در سیر طبیعی مراحل بیماری می‌باشد.
برای مثال:

• حذف تجهیزات و وسایل حمایت‌کننده زندگی و عدم استفاده از آن‌ها مثل خاموش کردن دستگاه‌های تنفسی.
• متوقف کردن مراحل درمانی. پزشکی مثل قطع داروها و …
• متوقف کردن تغذیه بیمار که زمینه را برای دهیدارته شدن بدن و مرگ ناشی از گرسنگی فراهم می‌کند.
• کمک نرساندن به بیمار قلبی که تپش قلبش متوقف‌شده است و اجازه دادن به مرگ او، شاید رایج‌ترین شیوه در این نوع اوتانازیا دادن مقادیر زیادی مورفین به بیمار باشد. این روش‌ها در مورد بیماران درمان‌ناپذیر اعمال می‌شود که دردهای جانکاه دارند و مرگشان در آینده نزدیک حتمی است. شیوه‌های فوق همچنین در مورد بیمارانی کاربرد دارد که در اثر صدمات شدید مغزی در حالت اغما به سر می‌برند و امکان بازیافتن هوشیاری در آن وجود ندارد.

۲٫ اوتانازیا فعال (Active)

در این نوع اوتانازیا مرگ بیمار به‌تبع درخواست خود او صورت می‌گیرد. بهترین مثال در این مورد قتلی است که در سال ۱۹۸۸ در میشیگان اتفاق افتاد. بیمار مبتلابه A.L.S بود و از اینکه بیماری‌اش درمان‌ناپذیر است و مرگ به‌زودی فرا خواهد رسید به‌ شدت وحشت‌زده بود و از پزشک معالجش درخواست کرد تا شرایطی را فراهم سازد که بدون احساس درد و به‌سرعت به زندگی‌اش خاتمه داده شود.
دکتر کیورکان (Kevorkian) مقدار زیادی دارو به وی تزریق کرد و سبب مرگ او شد. دکتر کیورکان سپس به اتهام قتل تحت پیگرد قرار گرفت. در سال ۱۹۹۹ هیئت‌منصفه او را به اتهام قتل درجه ۲ گناهکار تشخیص می‌دهد. دکتر کیورکان از مقادیر مرگ‌آور قرص‌های خواب‌آور و یا گاز مونوکسید کربن برای خاتمه دادن سریع به زندگی بیماران استفاده می‌کرد و نویسنده‌ای پیشنهاد کرد که برای نامیدن اوتانازیا از اسم کوارک استفاده شود.

۳٫ اوتانازیا غیرارادی (Involuntary euthanasia)

این نوع از اوتانازیا به‌منظور توضیح مرگ کسی که او به‌طور صریح تقاضای کمک برای مرگ نکرده است، استفاده می‌شود. این مورد اغلب در مورد بیمارانی که زندگی نباتی دائمی دارند و ممکن است هیچ‌گاه هوشیاری خود را به دست نیاورند اعمال می‌شود.

علت طرح مسئله

به‌طورکلی مردم دلایل متفاوتی برای خودکشی و خاتمه دادن به زندگی و ارتکاب خودکشی دارند.
برخی دچار افسردگی شدید در یک دوره طولانی هستند. این عده خودکشی را مناسب‌ترین راه برای غلبه بر مشکلات زودگذرشان می‌دانند.
نظر عمومی این است که بهترین راه‌حل برای درمان بیماران مبتلابه افسردگی استفاده از مشاوره یا دارو است و این بیماران پس از درمان می‌توانند از زندگی‌ای که می‌خواستند با خودکشی خود را از آن محروم سازند لذت ببرند.
برخی دچار دردهای مزمن و حاد هستند و به علت فقر و تهیدستی از عهده تهیه داروها برنمی‌آیند و برخی به پزشکان و سواد و دانش آن‌ها اعتقاد ندارند، یا عقاید خاصی دارند به‌هرحال نظری وجود دارد که خودکشی در این روش راه‌حل ترجیح داده‌شده نیست.
برخی دچار اختلال حواس شده‌اند و بیماری آثار نامطلوب بر روی کیفیت زندگی آن‌ها ایجاد می‌کند، بیماری‌هایی چون A.L.S، ایدز و آلزایمر و … این بیماران احساس می‌کنند که این بیماری باعث از دست رفتن استقلال آن‌ها خواهد شد و همواره باید تحت مراقبت قرار گیرند. برخی نیز تصور می‌کنند که ارزش‌های شخصیتی و مقام اجتماعی خود را از دست خواهند داد و به‌خوبی می‌دانند که در آینده نزدیکی خواهند مرد و تمایل دارند که کنترل کاملی بر این مراحل داشته باشند.
بسیاری از بیماران که توانایی این کار را ندارند نیازمند کمک پزشکان هستند. در حال حاضر در ایالت اورگون امریکا و کشور هلند به این بیماران از راه‌های کاملاً قانونی کمک می‌شود. تجربه و تحلیل نتایج اولین سال کمک به خودکشی در اورگون نشان داد که نسبتاً مقدار کمی از بیماران تقاضای کمک در تسریع مرگ کردند.
طبق قانون تنها ۲۳ نفر از متقاضیان واجد شرایط لازم بودند که از میان آن‌ها عده‌ای به سبب مقاومت پزشکان معالج منصرف شدند و شش نفر هم در اثر مصرف نکردن داروها، به مرگ طبیعی مردند.

تجربه هلند در مورد اوتانازیا

پنجاه سال گذشته بسیاری از کشورهای غربی درگیر وضعیت دشواری بودن؛ از یک‌سو پیشرفت‌های تکنولوژی پزشکی برای طولانی کردن عمر انسان و از سوی دیگر بیماری‌های درمان‌ناپذیر و تقاضا برای قانونی کردن اوتانازیا.
در استرالیا حدود شش ماه مجوز قانونی برای اوتانازیا وجود داشت، در بسیاری از ایالات امریکا برای قانونی کردن اوتانازیا مبارزاتی صورت گرفت.
هلند اغلب به‌عنوان یک کشور الگو موردتوجه بوده.
اوتانازیا فعال در این کشور قانونی شده است بسیاری از پژوهشگران معتقدند که شرایط ویژه‌ای در هلند وجود دارد که به فرهنگ مردم این کشور برمی‌گردد و باعث تمایز آن از سایر کشورها می‌شود. برخی از این ویژگی‌ها عبارت‌اند از:

• در این کشور میزان بسیار بالایی از استانداردها برای مراقبت‌های پزشکی وجود دارد که در مقایسه با کشورهای دیگر رقم بالایی است. اکثریت بالای ۹۵ درصد مردم تحت پوشش بیمه‌های خصوصی قرار دارند و تعهدات و ضمانت‌های بسیار زیادی برای سلامتی افراد وجود دارد.
• مراقبت‌های تسکین‌دهنده در این کشور بسیار پیشرفته است در کلیه بیمارستان‌ها بخش‌هایی به نام آرامش‌های موقتی ایجادشده است و خدمات درمانی در این کشور نسبت به سایر کشورها ارزان‌تر ارائه می‌شود.
  در جنگ جهانی پزشکان هلندی به اردوگاه‌ها می‌رفتند و بدون افشای نام بیمارانشان به مداوای آن‌ها می‌پرداختند و این از عواملی بود که باعث افزایش اعتماد بیماران نسبت به پزشکان گردید.

در سال ۱۹۷۳ انجمن اوتانازیا ارادی در هلند شکل گرفت و در سال ۱۹۸۱ دادگاه روتردام به این مسئله توجه کرد که در چه شرایطی اوتانازیای ارادی منتهی به تعقیب نخواهد شد. در سال ۱۹۸۴ دیوان تمیز هلند اعلام کرد اوتانازیای ارادی درصورتی‌که کاملاً صریح و جدی باشد می‌تواند موضوع قابل‌قبولی باشد.
در سال ۱۹۹۰ شرایط آن در انجمن سلطنتی پزشکان هلند و وزارت دادگستری موردتوافق واقع شد و در سال ۱۹۹۴ اصلاحات انجام گردید و به‌این‌ترتیب هلند اولین کشوری در اروپا بود که از مسؤولیت‌های پزشکان در برابر بیماران تعریف قانونی ارائه می‌دهد.
در دهم آوریل ۲۰۰۱ سنای هلند قانون اوتانازیا را تصویب کرد. از تعداد ۷۵ کرسی مجلس سنا ۴۶ نفر موافق و ۲۸ نفر مخالف تصویب این قانون بودند. هزاران نفر از مخالفان درحالی‌که سرنگ‌های بزرگی را حمل می‌کردند در خارج از سنا گرد هم آمده بودند و شعار می‌دادند که اوتانازیا همچنان قتل عمدی است.
اما ظاهر امر نشان می‌داد که آن‌ها در اقلیت هستند زیرا ۸۶ درصد از جمعیت هلند از تصویب این قانون حمایت کردند. وزیر بهداشت هلند خانم السبورست Elsborst این تصمیم بسیار محتاطانه را ستود و گفت که پزشکان به خاطر ملاحظات دینی از این کار طفره می‌رفتند اما در حال حاضر هم پزشکان و هم بیماران احساس رضایت و رهایی می‌کنند.
اوتانازیا تحقیق نمی‌یابد مگر اینکه …

در قانون اوتانازیای هلند مقررات و شرایط دقیقی پیش‌بینی‌شده است و پزشکان در صورت قصور و تخطّی از آن مورد تعقیب قرار گیرند بعضی از این شروط عبارت است از:

• پزشک باید یقین حاصل کند که بیمار به‌طور ارادی درخواست اوتانازی می‌کند و خود همه‌چیز را در نظر گرفته است بیمار باید آزاد باشد و بتواند هر سؤالی را که می‌خواهد از پزشک بپرسد.
• بیمار باید بر درخواست خود اصرار و تداوم داشته باشد.
• بیمار درمان‌ناپذیر و رنج و درد ناشی از آن غیرقابل باشد.
• بیمار از وضعیت و دور نمای زندگی خودآگاه باشد.
• بیمار باید با حداقل یک پزشک دیگر هم مشورت کند.
• بیمار باید ازنظر فکری و روانی در وضعیت سالم و طبیعی قرار داشته باشد.
• بیمار باید رضایت کتبی و درخواست صریح خود را برای اوتانازیا اعلام نماید.
• بیمار باید در تقاضای اوتانازیا پیش‌قدم شود و پزشک نیز از سوی اطرافیان تحت‌فشار قرارگرفته باشد و …

مقابله اروپا با قانون اوتانازیا هلند

لایحه قانونی که در نوامبر گذشته در سنای هلند تصویب شد و ملکه بئاتریس آن را توشیح کرد واکنش‌های بسیاری را در جوامع اروپایی به دنبال داشت. واتیکان این قانون گزاری را در مورد پزشکانی که مرتکب این عمل شوند با مأموران اعدام مقایسه کرد.
وزیر بهداشت روسیه هشدار داد «در کشور ما اوتانازیا نمی‌تواند وجود داشته باشد دانشکده پزشکی ما و اعتقادات جامعه و فرهنگ و تاریخ ما اجازه تصویب آن را نخواهد داد و من از هم‌اکنون می‌توانم بگویم که این موضوع موجب سوءاستفاده مجرمین خواهد شد.» جامعه اوتانازیا ارادی انگلیس این قانون گزاری را بخشی از تمایل جهانی نامید و همچنین عنوان شد که بلژیک و اسپانیا از کشورهایی هستند که به این قانون توجه دارند.
نتایج نظرسنجی‌هایی که انجام شد نشان داد که در سال ۱۹۹۷، ۵۷% در امریکا، ۷۶% در کانادا، ۸۰% در انگلیس و ۸۱% در استرالیا و ۹۲% در هلند موافق اوتانازیا بودند.

اعتقادات مذهبی در مورد اوتانازیا

در قرن سیزدهم میلادی توماس اکوئین تماس موارد خودکشی را مردود دانسته است به‌این‌علت که:

1. این عمل زیر پا گذاشتن خواست‌ها و آرزوهای طبیعی شخصی برای زنده‌بودن است.
2. این کار به دیگر انسان‌ها لطمه می‌زند.
3. زندگی هدیه خداوند است و تنها خود او می‌تواند آن را بگیرد.

کلیسای کاتولیک لهستان مخالفت خود را با قانون جدید این‌گونه اعلام کرد: «چنین تصمیمی قبلاً توسط نازی‌های آلمان اتخاذشده بود. این تلاشی است توسط انسان برای اصلاح کردن خداوند درحالی‌که زندگی انسان در دست خویش نیست و ما گیرنده زندگی نیستیم».
حرمت زندگی انسان ارزشی است اصولی که پیامبر اسلام بر آن تأکید فراوان کرده‌اند. خداوند در قرآن می‌فرماید:
«هرکسی نفسی را بدون حق قصاص و یا بی فساد کردن او در زمین به قتل رساند مثل آن است که همه مردم را کشته و هر که نفسی را حیات بخشد مثل آن است که همه را حیات بخشیده است» (سوره مائده آیه ۳۲).
آیا در اسلام حق خودکشی وجود دارد؟ خیر ازآنجایی‌که ما خودمان را خلق نکرده‌ایم، اختیاری هم نسبت به وجودمان نداریم و موظف به مراقبت از آن هستیم و خداوند تنها مالک و گیرنده زندگی است. این استدلال که کشتن انسان برای رهایی او از درد و رنج کشنده است ازنظر اسلام قابل‌قبول نیست.
در اسلام شکیبایی و تحمل قویاً موردتوجه قرارگرفته است و بسیاری از گروه‌های مذهبی اعتقاددارند که رنج و درد انسان می‌تواند فرصت خوبی برای خداشناسی و تزکیه نفس باشد.
ازنظر مالی شکی نیست که هزینه مراقبت از بیمار علاج ناپذیر بسیار بالا است اما کسانی که عامل اقتصادی را دلیل عمده برای تجویز اوتانازیا می‌دانند با این ادعا که وقتی انسان از کار می‌افتد و سودمندی خود را از دست می‌دهد بار سنگینی می‌شود بر اقتصاد جامعه، منطقی کاملاً بیگانه با اسلام است. ارزش‌ها بر مسائل اقتصادی تقدم دارند و مراقبت از افراد ناتوان در اسلام فضیلتی است که بسیار به آن توصیه‌شده است.

اوتانازیا از دیدگاه قانون

بسیاری از مردم کشتن بیماران ناامیدی که به‌تنهایی زندگی خود رسیده‌اند حمایت می‌کنند اما اگر این حق الزام‌آور و قانونی شود چطور؟ امکان سوءاستفاده وراث بی‌حوصله و کم‌طاقت چه می‌شود؟ آیا پزشکان در صورت اوتانازیا از تعقیب معاف خواهند شد؟
بسیاری معتقدند که اوتانازیا در تمام کشورها معمول است پس بهتر است که قوانین مربوط به آن تدوین گردد تا این کار در خفا انجام نشود این بیم هم وجود دارد که بیماران برای خاتمه دادن به زندگی‌شان به هلند سفر کنند.
یک پزشک استرالیایی به نام Philip Nitschke پیشنهاد کرد یک کشتی متعلق به هلند خریداری شود و در آب‌های خارج از قلمرو استرالیا با توسل به قانون اوتانازیای هلندی استفاده گردد. این پزشک استرالیایی معتقد است که اگر قایق اوتانازیای او جامه عمل به خود نپوشید، بیماران اوتانازیایی استرالیا قطعاً به هلند سفر خواهند کرد.

همان‌طور که در تعریف اوتانازیا ذکر شد اوتانازیا عبارت است از قطع درمان و از بین رفتن ارادی بیمار. قطع درمان به دو صورت امکان دارد:

1. قطع درمان با انجام افعال مثبت.
2. قطع درمان به‌واسطه ترک فعل.

به‌طور مثال پزشکی که با اذن و رضایت بیمار سرمی را که حیات او بدان بستگی دارد از دست بیمار خارج می‌کند و مرگ بیمار را تسریع می‌کند مرتکب قتل شده است. اما در این مورد باید قائل به تفکیک شد:
چنانچه پزشک با اتکای به اذن سابق بیمار اقدام به انجام این عمل نماید، اذن و عفو سائق بیمار تأثیری در موردبحث نخواهد داشت و اقدام پزشک منطبق با بند الف ماده ۲۰۶ قانون مجازات اسلامی و عمل ارتکابی قتل عمد خواهد بود:
«مواردی که قاتل با انجام کاری و قصد کشتن شخص معین یا فرد یا افرادی غیر معین از یک جمع را دارد خواه آن کار نوعاً کشنده باشد خواه نباشد ولی در عمل سبب قتل شود» قتل عمدی خواهد بود. چراکه پزشک قصد کشتن آن بیمار را داشته و عمل او نیز هرچند نوعاً کشنده نبوده ولی در عمل سبب قتل بیمار گشته است.
اما چنانچه رضایت بیمار مبنی بر سلب حیات خویش پس از عملیات منتج به مرگ اعلام گردد به نظر می‌رسد که عمل پزشک منطبق با ماده ۲۶۸ قانون مجازات اسلامی و از موارد قصاص نمی‌باشد:
«چنانچه مجنی علیه قبل از مرگ جانی را از قصاص ساقط می‌شود و اولیای دم نمی‌توانند پس از مرگ او مطالبه قصاص نمایند». البته باید دانست که سقوط مجازات قصاص در ماده ۲۶۸ به معنی آن نیست که حق مطالبه دیه مقتول را از پزشک نخواهند داشت.
حالت دوم یعنی قطع درمان به‌واسطه ترک فعل یعنی پزشک بیمار را به حال خود واگذارد و از اقداماتی که برای زنده نگه‌داشتن او لازم است خودداری کند، مرتکب ترک فعلی گردیده است که به‌واسطه آن از بیمار سلب حیات شده است با توجه به ماده ۲۰۶ و بندهای سه گانه آن درمی‌یابیم که در سه بند این ماده فعل مثبت به‌عنوان رکن مادی قتل عمد معرفی گردیده است نه ترک فعل.
در این حالت نمی‌توان عمل پزشک را منطبق با ماد ۲۰۶ قانون مجازات اسلامی دانست البته خودداری از مراقبت و مداوای بیمار توسط پزشک و پرستار به‌قصد سلب حیات جزء وظایف آن می‌باشد و می‌تواند آن‌ها را در معرض اتهام قتل عمدی قرار دهد.
اما ازآنجاکه آرای دادگاه باید مستند به‌حکم قانون باشد و اصل تفسیر مضیق قوانین کیفری و تفسیر به نفع متهم و نیز تأکید ماده ۲۰۶ بر فعل مثبت مادی مانع از شناختن ترک فعل به‌عنوان رکن مادی قتل عمد می‌شود.
البته می‌توان عمل پزشک را منطبق با بند ۲ ماده واحد قانون مجازات خودداری از کمک به مصدومین و رفع مخاطرات جانی دانست که مقرر می‌دارد: ((هرگاه کسانی که حسب وظیفه یا قانون مکلف هستند به اشخاص آسیب‌دیده یا اشخاصی که در معرض خطر جانی قرار دارند کمک نمایند از اقدام لازم و کمک به آن‌ها خودداری کنند به حبس تعزیری از شش ماه تا سه سال محکوم خواهند شد)).
درنهایت طبق ماده ۶۱۲ قانون مجازات اسلامی هر کس مرتکب قتل عمد شود و شاکی نداشته و یا شاکی داشته ولی از قصاص گذشت کرده باشد و یا به هر علت قصاص نشود درصورتی‌که اقدام وی موجب اخلال در نظم و صیانت و امنیت جامعه و یا بیم تجری مرتکب یا دیگران شود دادگاه مرتکب را به حبس از سه تا ده سال محکوم می‌نماید.

مطلب پایانی اوتانازیا

درست است که قانونی کردن اوتانازیا راه فوق‌العاده‌ای برای درمان پوچ و بیهوده و نومیدانه بیماران محکوم‌به مرگ نیست و عقب‌نشینی از مراقبت‌های پزشکی و معالجه، بر اساس درخواست بیمار هیچ مقصودی از علم پزشکی را حاصل نمی‌کند و هیچ پزشک و حقوقدان و انجمنی هم مخالف دست کشیدن از مراقبت نخواهد بود تا زمان مرگ فرارسد، اما بااین‌حال نمی‌توانیم منکر وجود آن در هر جامعه‌ای شویم و به نظر این‌جانب بهتر است که قانون خاصی در اختیار داشته باشیم تا بر اساس آن و با رعایت کامل عدالت و انصاف هم پزشکان تکلیف خود را بدانند و هم قضات بتوانند باوجدانی آسوده به قضاوت بنشینند.

• عنوان: اوتانازیا (قتل از روی ترحم)
• نویسنده: لیلا انتظاری وکیل دادگستری
• گردآوری‌شده توسط: کارشناسان رسمی دادگستری